Özet
Bu çalışmanın amacı, 2018 yılında yapılan seçimler sonucunda Brezilya’da başkanlık koltuğuna oturan Jair Bolsonaro’nun seçimi kazanmasını sağlayan politik koşulları incelemektir. Bu inceleme yapılırken Bolsonaro’yu destekleyen ve Bolsonaro’ya karşı olan kitlelerin argümanları dikkate alınacaktır. Birbiriyle oldukça zıt iki bakış açısını incelemek özellikle Bolsonaro’nun başkanlığa seçilmeden önceki politikalarını anlamak ve Brezilya’nın yine aynı dönemdeki siyasi koşullarını daha geniş bir perspektiften yorumlayabilmek açısından oldukça faydalı olacaktır. Bolsonaro’yu destekleyen ve Bolsonaro’ya karşı olan kitlelerin argümanlarını dinledikten sonra sonuç kısmında bu bulgular toparlanmış bir biçimde sunulacaktır.
Giriş
Brezilya, 2018 yılında tarihinin en kritik başkanlık seçimlerinden birini gerçekleştirdi. Bunun sebebi ise ülkenin politik ortamının son yıllarda oldukça çalkantılı geçmiş olmasıydı. 2010 yılından beri başkanlık görevini sürdüren Dilma Rousseff 2016 yılında senato kararıyla başkanlıktan azledildi. Onun yerine atanan Başkan Yardımcısı Michel Temer’in de akıbeti Rousseff’ten farklı olmadı ve bir sonraki dönem aday olabilmesi yasaklandı. Brezilya’nın popüler siyasetçilerinden, 2003-2010 arasında başkanlık yapmış Luiz Inacio “Lula” da Silva’nın da geçirdiği soruşturma ve aldığı hapis cezası nedeniyle başkan adayı olamaması sonucunda İşçi Partisi (PT), eski São Paulo belediye başkanı ve 2005-2012 arasında eğitim bakanlığı yapmış olan akademisyen ve politikacı olan Fernando Haddad’ı başkan adayı olarak tanıttı. Haddad’ın seçim kampanyası Brezilya ekonomisi eski günlerine döndürmek üzerine kurulmuştu. Lula döneminde bakanlık yapmış bir politikacı olduğu için Lula’nın halk üzerindeki popülerliğinin avantajını yaşarken aynı zamanda da aday olduğu İşçi Partisi’nin adının yolsuzlukla ve ekonomik daralmayla anılması Haddad’ın dezavantajına olmuştur. Fernando Haddad’ın karşısındaki en güçlü isim konumuna ise Sosyal Liberal Parti (PSL)’den Jair Bolsonaro gelmiştir. Brezilya’da 1964-1985 arasında askeri hükümetin hüküm sürdüğü zamanda da görev almış olan ve daha sonra politik kariyerine başlayan Bolsonaro, militarist tutumu ve toplumdaki bazı kesimleri dışlayan politik yaklaşımı sebebiyle kimileri için tüyleri ürpertici birisiyken kimileri için de Brezilya’yı düştüğü çıkmazdan çıkaracak yeni bir yüz olarak görülüyordu. Oldukça sert geçen ve Brezilya toplumunu adeta ikiye bölen seçimi Jair Bolsonaro ikinci turda oyların %55,1’ini alarak kazanmıştır.
1 – Bolsonaro’nun Başkan Olduğu Siyasi Koşullar
Jair Bolsonaro’nun profilini ve onu başkanlığa götüren koşulları incelerken iki farklı perspektif kullanmak olayları kavramak açısından oldukça önemlidir. Bunlardan birincisi Bolsonaro’yu destekleyenlerin, ikincisi de Bolsonaro’ya karşı olanların perspektifidir. Bu birbirine zıt iki tarafın ideolojileri, savundukları fikirler, kullandıkları argümanlar birbirlerinden oldukça farklıdır. İşte tam da bu nedenle Brezilya’nın siyasi atmosferini kavramak ve Bolsonaro’yu başkanlığa taşıyan koşulları anlayabilmek için yapılması gereken en gerekli hamlelerden bir tanesi iki zıt kutbun derinliklerinde gezmek, iki farklı tarafın savunucularıyla empati yapabilecek konumda yer almaktır.
1.1 Bolsonaro’yu Destekleyenler
2018 yılındaki başkanlık seçiminden önce Bolsonaro’yu destekleyen kitlenin ortak rahatsızlık duyduğu bazı noktalar vardı. Bu noktalardan birincisi ülkede son yıllarda artan suç oranı. Bu rahatsızlığı doğrulayan bazı istatistikler de mevcuttur. Aşağıda, Tablo 1’de görüldüğü üzere ülke genelinde cinayet oranı 2011’de her 100.000 kişide 22 kişi iken bu sayının neredeyse her yıl ciddi şekilde arttığı ve en sonunda 2017’ye baktığımızda 30,5 seviyesine yükseldiği gözlemlenebilir. Bir başka deyişle bu zaman diliminde işlenen cinayet oranı %40’a yakın artış göstermiştir. Yine bu konuda çok eleştirilen Amerika Birleşik Devletleri’nde bu rakamın 5,3 olması da durumun vahametini gösteren bir diğer istatistik.
Tablo 1: Brezilya’da 2010-2017 yılları arasındaki cinayet oranı.
Tablo 2: Amerika Birleşik Devletleri’nde 2010-2017 yılları arasındaki cinayet oranı
Ülkedeki artan güvensizlik iklimiyle alakalı devlete yöneltilen eleştirilerden birisi kamu güvenliğine ayrılan harcamanın yetersiz olduğudur. Brezilya Kamu Güvenliği Forumu’nun (FBSP) yöneticisi Samira Bueno, Brezilya hükümetinin şiddetle mücadelede başarıyı getirecek politikalara sahip olmadığını belirtiyor. Bueno’ya göre özellikle suçlularla en ön cephede mücadele eden polislerin maaşı oldukça düşük. Bununla birlikte olayın sadece maddi olmadığını belirten Bueno, hükümetin geliştireceği ve federal, eyalet ve yerel hükümetlerin işbirliğinde gerçekleştirecek bir politikanın gerekliliğinden söz ediyor (Boehm & Borges, 2016).
Bolsonaro taraftarları ülkedeki artan şiddet olaylarını çözecek kişinin Bolsonaro olduğu konusunda mutabık. Hatırlatmak gerekirse 1977’de Agulhas Negras Askeri Akademisinden mezun olan Jair Bolsonaro 1988 yılına kadar askeriyede görev yaptı. Askeriyede görev yaptığı dönemin büyük çoğunluğu ülkede ordunun yönetimi elinde tuttuğu zamana (1964-85) denk gelmiştir. Asker kökenli bir siyasetçi olan Bolsonaro da ülkede artan şiddetle alakalı yaptığı açıklamalarda polislerin öldürdükleri kişiler için yargılanmaması gerektiği gibi, aksine ateş etmesinin olumlu anlamda onları diğerlerinden ayırmak gerektiğini belirtmiştir (Vox, 2018). Bunun yanında, halkın daha kolay silahlanabilmesini isteyen Bolsonaro, silah alımını kısıtlayan yasaların kaldırılmasını savunuyor ve kurallara uyan vatandaşların meşru müdafaa haklarının olduğunu belirtiyor (Phillips, 2018). 2017 yılında yaptığı açıklamada ateş etmeyen ve öldürmeyen polise polis denilemeyeceğini ifade eden Bolsonaro, polisi daha fazla ölümcül güç kullanmaya çağırmaktadır. Geçmişte, polis işkencesinin uyuşturucu ve insan kaçakçıları üzerinde kullanılmasını da savunmuştur (Faiola & Lopes, 2018). Böylesine radikal açıklamalar, ülkedeki güvensizlik ortamından bunalmış olan ve bir değişim talep eden insanların umutlarını Bolsonaro’ya kaydırmasında büyük rol oynuyor.
Ülkede artan suç oranı Bolsonaro’ya olan ilginin artmasının tek nedeni değil. 2014 yılında başlayan “Araba Yıkama Operasyonu” (Portekizce: Operação Lava Jato), Brezilya tarihinin en büyük yolsuzluk davası olarak kabul ediliyor. Bu davada ülkenin petrol şirketi olan Petrobras, ülkenin en büyük inşaat şirketleri ve önde gelen politikacıların oluşturduğu bir rüşvet çarkından söz ediliyor. Bu dava sonunda aralarında eski başkanlardan Luiz Inacio “Lula” da Silva, Dilma Rousseff, mevcut başkan Michel Temer, Odebrecht eski CEO’su Marcelo Odebrecht, Brezilya’nın en zengin insanlarından Eika Batista ve Petrobras’tan pek çok üst düzey kişi bu operasyon kapsamında suçlu bulundu. Araştırılan şirketlerin tüm Brezilya’da ve Latin Amerika’da faaliyet gösteren büyük projeleri gerçekleştiren şirketler olması sebebiyle bu yolsuzluk davasının büyüklüğü oldukça geniş oldu. Örnek vermek gerekirse Angra dos Reis’teki nükleer santral, Itaborai’de Brezilya’nın en büyük petrokimya kompleksi olarak tanımlanan Comperj gibi projeler durduruldu. 2016’ya kadar 11’i Brezilya’da olmak üzere 7 ülkede toplam 17 projenin durdurulduğu belirtiliyor (Vox, 2018).
Kaynak: brazilian.report
Bu skandal, Brezilya’daki artan işsizlik oranının en büyük sebebi oldu. Aşağıda, Tablo 3’te görüldüğü üzere operasyonun başladığı 2014 yılında işsizlik oranı %6,66 iken bu oran 2017 yılında neredeyse iki katına çıkarak %12,82’ye ulaştı. Bütün bu süreç Brezilya halkının başkanlık kurumuna güvenini son derece zedeledi. Datafolha’nın Brezilya’da kamu kurumlarına olan güveni ölçtüğü araştırmada 2012 yılında %80’in üzerinde olan başkanlık kurumuna güvenin 2017 yılında %40’lara kadar inmesi halkın tepkisinin adeta bir yansıması olmuştur (Vox, 2018). Bu tepkinin farkında olan Bolsonaro da seçim kampanyası döneminde yolsuzluğa son vereceği söylemini sık sık dile getirmiştir (Boadle & Stargardter, 2018).
Tablo 3: Brezilya’da 2013-2020 arasındaki işsizlik oranı
1.2 Bolsonaro Karşıtları
2018 yılındaki seçimlere giderken Brezilya toplumunun bir kesiminin Bolsonaro ile ilgili ciddi endişelere sahip oldukları gözlemlenmiştir. Bu endişelerin ilki, yukarıda sözü edilen ve Brezilya tarihinin en büyük yolsuzluk davası olarak bilinen bu davanın tamamıyla siyasi bir dava olup Bolsonaro’yu başkanlığa taşımasıdır. Dava hakkında detaya girmek gerekirse 2003-2011 yılları arasında başkanlık yapmış olan Lula, rüşvet aldığı gerekçesiyle 2017 yılında hakim Sergio Moro tarafından 9 yıl 6 ay hapse mahkum edilip hapis cezasının kesinleşmesinden sonra Nisan 2018’de polise teslim olmuştur (BBC, 2018). Daha sonraki süreçte de başkanlık seçimlerinde katılmasına izin verilmemiştir (Al Jazeera, 2018). O zamanki koşullarda Jair Bolsonaro’nun en güçlü rakibinin bir anda saf dışı kalması elbette Bolsonaro’nun işini oldukça kolaylaştırdı. Hapiste olduğu 2018 yılında bile Lula anketlerde birinci sırada gösteriliyordu (Vox, 2018). Lula’nın seçime katılamayacağı kesinleşince Bolsonaro’nun önü açıldı. Bu davanın siyasi bir dava olduğu iddialarını güçlendiren detaylar Haziran 2019’da ortaya çıktı. The Intercept Brazil’e göre hakim Sergio Moro tarafsız hareket etmemiş, Lula’nın kesin olarak hapse girmesini sağlamak için savcılara soruşturma hakkında ipucu ve tavsiyeler vermiştir ve basında Lula’ya nasıl saldıracakları konusunda önerilerde de bulunmuştur (Bevins, 2019).
Bunun yanında Moro, çeşitli röportajlarda kendini politik dünyadan uzak olarak tanıtmasına rağmen seçim kampanyası döneminde Bolsonaro’nun yönetiminin üyesi Paulo Guedes’in Moro ile temasa geçtiği ortaya çıktı (Albuquerque, 2019). Seçimden dört gün sonra 1 Kasım 2018’de Moro, Bolsonaro ile bir araya geldi ve daha sonra Bolsonaro’nun kabinesinde bakan olacağı açıklandı (Globo, 2018).
Kaynak: morningstaronline.co.uk
İkinci büyük endişe ise Bolsonaro’nun anti-demokratik düşüncelere sahip olduğu izlenimi ortaya çıkmıştır. Bu izlenimin sebeplerinden birincisi farklı kanallar aracılığıyla farklı zamanlarda yaptığı bazı açıklamalardır. Bu açıklamalarda 1964-85 arasındaki askeri diktatörlüğün Brezilya’nın güçlenmesine ve refah düzeyinin artmasına katkı sağladığını (The New York Times, 1993) ve o dönemin Brezilya için muhteşem olduğunu (Noticias.r7, 2015) söyleyen Bolsonaro, 2008’de yaptığı bir konuşmada da askeri diktatörlüğün insanlara işkence etmesinin hata olduğunu ve onları direkt olarak öldürmek gerektiğini (Jovem Pan, 2016) dahi söylemiştir. 1990’larda katıldığı bir televizyon programındaki konuşmasında oy vermekle bir şeylerin değişmeyeceğini söyleyen Bolsonaro, eğer bir gün başkan olursa bunu meclisi kapatmak için bir fırsat olarak kullanacağını söylemiştir (Phillips, 2018). 2016 yılında Dilma Rousseff’in yargılanmasını isteğinin meclise sunulduğu sırada da kendi oyunu askeri diktatörlük sırasında yaygın işkencelerden ve ölümlerden sorumlu bir albay olan Carlos Alberto Brilhante Ustra’ya adaması da (Plus55-Your Bridge to Brazil, 2016) aslında Bolsonaro’nun askeri diktatörlüğün ve o diktatörlüğün yarattığı militarist ruhun bir taraftarı olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Bolsonaro’nun ülkenin geçmişindeki diktatoryal rejimin karakterini yansıtan bu tutumu, gelecekte demokratik bir ülke yaratmak isteyen Brezilya vatandaşları için bir hayli endişe verici görünmektedir.
Brezilyalıların üçüncü büyük endişesi ise Jair Bolsonaro’nun saldırgan retoriğidir. Bu retoriği farklı alt başlıklar halinde kategorize etmek mümkündür. Bu başlıklardan birincisi eşcinselliktir. Bolsonaro’nun birçok söyleminde homofobik yaklaşımlara rastlamak mümkündür. Business Insider’deki bir habere göre Bolsonaro, Aralık 2011’de Playboy’a verdiği röportajda eşcinsel bir çocuğu sevemeyeceğini, oğlunun bir “mustachioed” (Portekizce: maço erkek) ile birlikte olmasındansa onun trafik kazasında ölmesini tercih edeceğini ifade etmiştir (Lehman, 2018). 2013 yılında BBC’nin “Out There” adlı belgeselinde İngiliz aktör Stephen Fry ile konuşmasında eşcinsellerle savaş halinde olduğunu çünkü dönemin Brezilya hükümetinin küçük çocuklar için anti-homofobi sınıfları açmasının çocukları eşcinselliğe özendirdiğini, Brezilya kültürünün İngilizlerden farklı olduğunu, hiçbir babanın eşcinsel bir çocuğu olduğu için gurur duymayacağını söylemiştir. Konuşmasının devamında ise bazı eşcinsel grupların çocukları eşcinsel yapmak istediğini ve bu yolla toplumu değiştirmek istediğini belirtmiştir (Pedro Surreaux, 2014). 2010 yılında bir televizyon programına katıldığında ise eğer çocuk eşcinsel eğilimlerde bulunmaya başlarsa ona bir şaplak atılacağını ve çocuğun da hal ve hareketlerini düzelteceğini iddia etmiştir (Purdy, 2018).
Bolsonaro’nun saldırgan ve radikal söylemlerini sürdürdüğü bir diğer kitle ise kadınlardır. 2018 yılındaki başkanlık seçimlerinden önce aralarında ünlü sunucuların, aktrislerin ve gazetecilerin olduğu kadınlar Bolsonaro karşıtı görüşlerini sosyal medyada #EleNao (Türkçe: O değil) etiketiyle takipçileriyle paylaştı (Uchoa, 2018). #EleNao o dönemde Brezilya’da en çok popüler olan ve paylaşılan etiketlerden bir tanesi oldu. Peki ne oldu da kadınlardan Jair Bolsonaro’ya bu tarzda büyük bir tepki geldi? Bunun cevabını aramak için en doğru adres yine Bolsonaro’nun çeşitli platformlarda yaptığı konuşmaları ve söylediği sözcüklerdir. Bolsonaro, 2014 yılında kadın bir kongre üyesi olan Maria do Rosario ile olan bir tartışması sırasında kendisine “tecavüzcü” diyen Rosario’ya karşı ona tecavüz etmeyeceğini çünkü buna değmeyeceğini söyleyerek oldukça tepki çekmişti (Planas, 2014). Ek olarak 2017 yılında Rio de Janeiro’da yaptığı konuşmada ailesinden bahsettiği sırada beş çocuğunun olduğunu söyledikten sonra bunlardan dördünün erkek olduğunu, beşinci çocuğunun ise bir anlık zayıflık sonucu kız olarak dünyaya geldiğini söylemiştir (Lehman, 2018). Bolsonaro, kadınlar üzerindeki bu ofansif retoriğini konu kendi eşi olsa dahi göstermekten çekinmemektedir. 2000 yılındaki bir açıklamasında eşini hiç dövmediğini fakat birkaç kez ona ateş etmeyi düşündüğünü söylemiştir (Purdy, 2018). Tüm bunların yanında Bolsonaro iş yaşamında kadınlar ile erkeklerin eşit maaş almaması gerektiğini düşünüyor. 2016 yılında yaptığı bir röportajda erkeklerle aynı maaşı alan bir kadın çalışanı olamayacağını çünkü kadınların hamile kalabildiğini ifade etmiştir (Uchoa, 2018). Bolsonaro’nun bu açıklamalarla paralel olarak kadınlar üzerinde oldukça fazla radikal düşüncesi mevcuttur ve bu da Brezilya toplumunda yaşayan ve cinsiyet eşitliğini savunan insanları endişelendirmektedir.
Bolsonaro’nun saldırgan mizacının hedef aldığı bir diğer alan ise siyahilerdir. Bolsonaro’ya “Eğer oğlun siyahi bir kadınla birlikte olsaydı ne yapardın?” sorusuna verdiği cevap ise “Ortada böyle bir risk yok çünkü oğullarım iyi eğitim gördü.” olmuştur. 2017 yılında yaptığı bir konuşmada da geleneksel Afro-Amerikan toplulukları hedef alan Bolsonaro, en hafiflerinin 100 kilodan daha ağır olduğunu, hiçbir şey yapmadıklarını, doğum yapma konusunda bile iyi olmadıklarını söyleyerek bu topluluğun her bir bireyini hedef almıştır.
Sonuç
Jair Bolsonaro’nun seçim öncesindeki imajını iki farklı perspektiften incelemek mümkündür. Jair Bolsonaro’yu destekleyenlerin temelde şikayetçi olduğu iki konu bulunmaktadır. Bu konular yolsuzluk ve toplumsal şiddettir. İşçi Partisi’nin iktidarda bulunduğu süreçte görülen ve Brezilya tarihinin en büyük yolsuzluk operasyonu olarak adlandırılan “Araba Yıkama Operasyonu” bu toplumsal eleştirilerin odak noktalarından biri olmuştur. Bunun yanında ülkede cinayet işleme oranlarında görülen ciddi artışlar da vatandaşların eski bir asker olan, bu konuda radikal ve sert görüşlere sahip olduğu bilinen Bolsonaro’ya olan desteğin artmasına sebep olmuştur.
Öte yandan Jair Bolsonaro’ya karşı olanların endişelendiği bazı noktalar vardır. Bunlardan birincisi, bu kitle yolsuzluk operasyonunun aslında tamamen siyasi olduğunu ve Bolsonaro’yu başkanlığa taşımak için düzenlendiğini düşünmektedir. Lula’nın seçime girmesine izin verilmemesi ve başsavcı Moro ile ilgili ortaya çıkan kayıtlar bu dayanağın en büyük temelini oluşturmaktadır. Bolsonaro ile alakalı endişelerin diğer bir odak noktası ise Bolsonaro’nun anti-demokratik görüntüsüdür. Geçmişinde yaptığı bazı açıklamalar bu kaygıların doğmasında büyük bir rol oynamıştır. Üçüncü ve son büyük endişe ise Bolsonaro’nun toplumun çeşitli kesimlerine karşı yürüttüğü saldırgan retoriğidir. Bu tutumdan en çok etkilenen üç kesim ise eşcinseller, kadınlar ve siyahiler olmuştur. Bolsonaro, zaman zaman çeşitli röportajlarında bu kesimleri aşağılayıcı konuşmalarda bulunmuştur.
Bugünün dünyasında insanlar genelde siyasetten, siyasetin kurumlarından ve araçlarından bıkmış durumdadır. Bir nevi toplumsal tükenmişlik sendromu olarak görülebilecek bu psikolojik durum insanları alışıldık politikalar yürüten siyasetçiler yerine sorunlara alışılmadık ve bazen de radikal olarak görülebilecek şekilde yaklaşan politikacılara yönlendirmektedir. Bolsonaro örneğinde görüldüğü gibi radikallik, toplumsal ve siyasi şartlarla birleştiğinde insanların büyük çoğunluğunun artık benimsediği ve neredeyse hemfikir olduğu insani değerlerin karşısında bulunan birisinin bile bir ülkenin başına gelebilmesine neden oluyor. Burada yapılması gereken şey; halkların bizzat kendi seçtikleri liderlerin gerçek yüzlerini görmesi, sınıflaşmaya ve kutuplaşmaya yol açan politikaları yürüten siyasetçiler yerine toplumsal barış ve huzur ortamını besleyecek liderler aramasıdır.
Kaynakça
Albuquerque, C. (2019, January 05). Brazil’s newly appointed justice minister accused of political
interference. Erişim adresi https://www.dandc.eu/en/article/brazils-newly-appointed-justice-minister-
accused-political-interference.
Bevins, V. (2019, August 21). The Dirty Problems With Operation Car Wash. Erişim adresi
https://www.theatlantic.com/international/archive/2019/08/anti-corruption-crusades-paved-way-
bolsonaro/596449/.
Boadle, A., & Stargardter, G. (2018, October 28). Far-right Bolsonaro rides anti-corruption rage to
Brazil presidency. Erişim adresi https://www.reuters.com/article/us-brazil-election/far-right-bolsonaro-
rides-anti-corruption-rage-to-brazil-presidency-idUSKCN1N203K.
Boehm, C. (2016, November 03). Public security spending in Brazil insufficient, expert says
(944170689 737334903 M. Borges, Trans.). Erişim adresi https://agenciabrasil.ebc.com.br/en/direitos-
humanos/noticia/2016-11/public-security-spending-brazil-insufficient-expert-says.
Brazil: Lula da Silva barred from running for presidency. (2018, September 01). Erişim adresi
https://www.aljazeera.com/news/2018/09/brazil-lula-da-silva-barred-running-presidency-
180901052206494.html.
Bolsonaro chama ditadura militar brasileira de “intervenção democrática”. (2015, March 31). Erişim
adresi https://noticias.r7.com/brasil/bolsonaro-chama-ditadura-militar-brasileira-de-intervencao-
democratica-31032015/.
Brooke J. (1993, July 25). Conversations/Jair Bolsonaro; A Soldier Turned Politician Wants To Give
Brazil Back to Army Rule. Erişim adresi
https://www.nytimes.com/1993/07/25/weekinreview/conversations-jair-bolsonaro-soldier-turned-
politician-wants-give-brazil-back.html.
Defensor da Ditadura, Jair Bolsonaro reforça frase polêmica: “o erro foi torturar e não matar”(2016,
July 8). Erişim adresi https://jovempan.com.br/programas/panico/defensor-da-ditadura-jair-bolsonaro-
reforca-frase-polemica-o-erro-foi-torturar-e-nao-matar.html.
Faiola, A., & Lopes, M. (2018, October 26). Analysis | Who is Jair Bolsonaro, the man likely to be
Brazil’s next president? Erişim adresi https://www.washingtonpost.com/world/2018/10/28/critics-are-
afraid-jair-bolsonaro-heres-where-he-stands-issues/.
Lehman, S. (2018, September 29). A look at offensive comments by Brazil candidate Bolsonaro.
Erişim adresi https://www.businessinsider.com/ap-a-look-at-offensive-comments-by-brazil-candidate-
bolsonaro-2018-9.
Lula: Former Brazilian president surrenders to police. (2018, April 08). Erişim adresi
https://www.bbc.com/news/world-latin-america-43686174.
Macrotrends.net, Brazil Murder/Homicide Rate 1990-2020. Erişim adresi
https://www.macrotrends.net/countries/BRA/brazil/murder-homicide-rate.
Macrotrends.net, U.S. Murder/Homicide Rate 1990-2020. Erişim adresi
https://www.macrotrends.net/countries/USA/united-states/murder-homicide-rate.
Moro aceita convite de Bolsonaro para comandar o Ministério da Justiça (2018, November 01). Erişim
adresi https://g1.globo.com/politica/noticia/2018/11/01/moro-aceita-convite-de-bolsonaro-para-
comandar-o-ministerio-da-justica.ghtml.
Trading Economics, Brazil Unemployment Rate. Erişim adresi
https://tradingeconomics.com/brazil/unemployment-rate.
Pedro Surreaux. (2014, 3 October). Stephen Fry entrevista Jair Bolsonaro – Out There [Video].
YouTube. Erişim adresi https://www.youtube.com/watch?v=o3ZBeX9uC8s.
Phillips, T. (2018, April 19). Trump of the tropics: The ‘dangerous’ candidate leading Brazil’s
presidential race. Erişim adresi https://www.theguardian.com/world/2018/apr/19/jair-bolsonaro-brazil-
presidential-candidate-trump-parallels.
Planas, R. (2014, December 12). Brazilian Congressman Tells Colleague She’s Not Worth Raping.
Erişim adresi https://www.huffpost.com/entry/jair-bolsonaro-rape_n_6310460.
Plus55 – Your Bridge to Brazil (2016, 18 April). Congressman Jair Bolsonaro Votes for Dilma
Rousseff’s Impeachment [Video]. YouTube. Erişim adresi
https://www.youtube.com/watch?v=2ATyC56RfxE.
Purdy, S. (2018, October 28). Here’s What Jair Bolsonaro Thinks. Erişim adresi
https://www.jacobinmag.com/2018/10/jair-bolsonaro-quotes-brazil-election.
Uchoa, P. (2018, September 21). Jair Bolsonaro: Why Brazilian women are saying #NotHim. Erişim
adresi https://www.bbc.com/news/world-latin-america-45579635?ocid=socialflow_twitter.
Vox, (2018, 25 Ekim). How Jair Bolsonaro brought the far-right to power in Brazil [Video dosyası].
Erişim adresi
https://www.youtube.com/watch?v=H1DXtQua074&list=PLdJ2yHZ5podxAraW_AiouyZlgy0OJ0hIl
&index=1&t=20s.
Vox, (2018, 26 Ekim). The biggest corruption scandal in Latin America’s history [Video dosyası].
Erişim adresi
https://www.youtube.com/watch?v=uMXumMJZYYI&list=PLdJ2yHZ5podxAraW_AiouyZlgy
0OJ0hIl&index=10.
